Śmierć bliskiej osoby to jedno z najtrudniejszych doświadczeń jakie może nas spotkać. Szczególnie trudne jest to dla małych dzieci, ponieważ oprócz żałoby, pojawia się poczucie niezrozumienia. Maluszki nie rozumieją czym jest śmierć i co się dzieje z bliskim, kiedy od nas odchodzi. Kluczowe w okresie żałoby jest zaopiekowanie się emocjami dziecka, by było w stanie przejść przez to doświadczenie.
Co czuje dziecko, kiedy bliski umiera?
Uczucia i emocje są kwestią bardzo indywidualną, dlatego nie ma jednej teorii w jaki sposób dziecko przechodzi żałobę. Wszystko zależy od tego kim dla dziecka była zmarła osoba oraz jakie łączyły ich relacje. Ważne są też zasoby emocjonalne dziecka i jego sposób radzenia sobie z trudnymi doświadczeniami. Kluczowe w poradzeniu sobie ze śmiercią jest też wsparcie osób dorosłych (bliskich i/lub specjalistów).
Im młodsze dziecko tym większy szok i niezrozumienie. Małe dzieci nie rozumieją, że śmierć jest nieodwracalna. Mogą mieć poczucie odrzucenia i zdradzenia przez bliską osobę. Pojawiają się skrajnie trudne emocje. Rozpacz, smutek, złość, gniew, agresja, żal, wykończenie. Dzieci, ze względu na swoją labilność emocjonalną potrafią w ciągu chwili odczuwać cały ich wachlarz.
Trudnym emocjom często towarzyszy trudne zachowanie: agresja lub wycofanie, moczenie nocne, problemy z apetytem i ze snem. To naturalne. Ciało dziecka w taki sposób reaguje na silny stres i traumę.
Wyzwania psychologa w terapii dziecka w żałobie
Terapia dziecka, które przeżywa żałobę to zawsze trudny obszar pracy terapeutycznej. Strata bliskiej osoby to temat bardzo wrażliwy, dlatego niezbędna jest nie tylko wiedza i doświadczenia, ale i wyczucie na ile można pozwolić sobie w rozmowie z dzieckiem.
Podejmując pracę z dzieckiem trzeba odsunąć na bok własne przekonania dotyczące śmierci, wierzenia religijne i wartości. Konieczne jest bycie neutralnym i zaakceptowanie przekonań rodziny.
To co jest dużym wyzwaniem, to znalezienie odpowiednich słów do rozmowy z dzieckiem. Tutaj bardzo łatwo jest maluszka przestraszyć i zaburzyć jeszcze bardziej jego poczucie bezpieczeństwa. Nie warto używać sformułowań typu: „Zmarły nas obserwuje”, „Zmarły jest teraz duszkiem i jest obok ciebie”. Dzieci mogą zbyt dosłownie wziąć te słowa do siebie i mogą się czuć nieustannie obserwowane. Tu już tylko o krok do zaburzeń lękowych.
Kiedy potrzebna jest pomoc psychologiczna?
Do gabinetu psychologa przychodzą rodzice, którzy widzą, że żałoba dziecka przebiega w sposób wyjątkowo trudny lub długi. Szukają wtedy wskazówek i pomocy specjalistycznej. To bardzo dojrzałe i odpowiedzialne podejście.
Warto skorzystać ze wsparcia psychologicznego, jeśli u dziecka zaobserwowano:
- stany depresyjne
- utratę dotyczasowych zainteresowań
- wycofywanie się z życia społecznego
- zaburzony apetyt
- trudności ze spaniem
- zachowania autodestrukcyjne
- wzmożoną agresję
Ważne! Powyższe zachowania mogą być naturalną reakcją na stratę i są etapem żałoby. Trzeba pozwolić dziecku na przeżywanie trudnych emocji. Jeśli jednak te zachowania przedłużają się, trwają wiele miesięcy i z każdym dniem się pogłębiają, to wtedy jest sygnał alarmowy, że dziecku trudno jest poradzić sobie ze strata i może wymagać wsparcia specjalisty.
Jak wygląda wsparcie psychologiczne dziecka w żałobie?
Warto zaznaczyć, że strata, która dotyka dziecka jest najczęściej stratą dla całej rodziny. Rodzice, którzy przychodzą po pomoc do psychologa sami są w żałobie i targają nimi trudne emocje. To ważne, by zaopiekować się całą rodziną, nie tylko dzieckiem.
Na początek warto podjąć pracę z rodzicami, którzy nakreślą sytuację dziecka. Ważne jest też to w jaki sposób rodzice widzą śmierć. Kwestie, o które trzeba dopytać to:
– Kim była dla dziecka zmarła osoba?
– Jak wyglądały ich relacje i zależności?
– Jakie są wierzenia rodziny dotyczące śmierci (religia)
– W jaki sposób rodzice rozmawiali już z dzieckiem? Co dziecko wie i co akceptuje?
Dalsze etapy pracy zależą od sytuacji dziecka i jego rodziny. Co ważne, kolejne kroki warto ustalić wspólnie z rodzicami.
Pomoc psychologiczną można podzielić na dwa rodzaje:
- Konsultacje psychologiczne z rodzicami
Tutaj spotkania odbywają się tylko z rodzicami, dziecko w nich nie uczestniczy. Psycholog pomaga rodzicom zadbać o potrzeby dziecka. Udziela wskazówek i dzieli się swoim doświadczeniem. Rodzice wdrażają zalecenia samodzielnie w domu.
- Terapia psychologiczna dziecka.
Spotkania z dzieckiem to zazwyczaj kolejny etap wsparcia psychologicznego. Jeżeli same konsultacje z rodzicami nie przynoszą poprawy, to dziecko zapraszane jest na terapię. Oczywiście za jego zgodą.
W jaki sposób prowadzić terapię psychologiczną dziecka w żałobie?
Nie ma jednego skryptu na prowadzenie terapii, ponieważ nie ma jednego wzoru żałoby. Każdy z nas jest inny i w różny sposób przeżywa stratę. Najważniejsza jest relacja terapeuta – dziecko. Powinna ona być oparta na zaufaniu i akceptacji.
W trakcie terapii warto używać materiałów obrazkowych. Szczególnie w pracy z małymi dziećmi. Pozwoli to im zrozumieć istotę śmierci oraz zobrazować swoje emocje. To ważne, bo małe dzieci nie mają jeszcze w pełni rozwiniętego myślenia abstrakcyjnego, trudno im jest więc wyobrazić sobie jak wygląda śmierć. Obrazki i karty pracy pozwalają im wszystko uporządkować.
Poniżej, do każdego obszaru pracy z dzieckiem dołączone zostały propozycje kart pracy, które dostępne są na naszej platformie. Część z nich jest bezpłatna, część wymaga wykupienia abonamentu.
Jakie obszary i tematy, które warto poruszyć w rozmowie i na terapii
Czym jest śmierć i umieranie?
Zrozumienie śmierci przez dzieci jest bardzo trudne. Im młodsze dziecko, tym trudniej wytłumaczyć mu śmierć. Małe dzieci nie rozumieją co się dzieje z osobą, gdy odchodzi. Często myślą, że bliska osoba je opuściła, bo zrobiły coś złego. Trudno im też pojąć nieodwracalność umierania.
Pomimo tych trudności warto rozmawiać o śmierci i starać się wytłumaczyć dziecku jej istotę. Każdy, ze względu na wierzenia i religię, inaczej rozumie śmierć. W terapii trzeba wziąć pod uwagę wartości moralne i religijne rodziny, oraz się do nich dostosować.
W rozmowie o śmierci i o umieraniu mogą pomóc poniższe karty pracy:
Co czuję?
Rozmowa o emocjach i uczuciach jest kluczowa w przejściu przez żałobę. Po śmierci bliskiej osoby na pewno pojawia się dużo trudnych i często sprzecznych ze sobą emocji. Warto o nich rozmawiać, by je lepiej zrozumieć.
Do rozmowy o emocjach dziecięcych mogą posłużyć poniższe karty pracy:
Co chcę wykrzyczeć?
Dziecko po stracie bliskiego może mieć poczucie niedokończonych spraw. Może być w nim dużo żalu i złości. Te emocje również trzeba wyrazić. Najgorsze co można zrobić, to wzbudzać w dziecku poczucie winy lub wstydu, że odczuwa takie emocje. Trzeba więc dać przestrzeń pełną akceptacji i zrozumienia, bez oceny. Dziecko musi czuć się na tyle bezpiecznie, by móc wyrazić swoje wszystkie emocje, nienawiści, złości i przykre słowa, które się w nim kłębią.
Do wyrażania swoich emocji mogą pomóc poniższe karty pracy:
Moja rozmowa pożegnalna
Nie każdy ma tą szansę, by pożegnać się z bliską osobą. Szczególnie dzieci, które często nawet nie uczestniczą w pogrzebie. Czasami jest to dobre rozwiązanie, jeśli wiemy, że nie poradzą sobie z tym doświadczeniem. Czasami jednak zabieramy im możliwość pożegnania się.
Jeżeli śmierć była nagła, to zapewne jest wiele słów, które nie zostały wyrażone. Dziecko może mieć poczucie, że nie powiedziało ważnych rzeczy. To dodatkowo potęguje smutek.
Poniższe karty pracy pomagają w pożegnaniu się z bliskim zmarłym.
Moje strategie na przetrwanie
Częścią radzenia sobie ze strata jest przeorganizowanie swojego dotyczasowego życia i nawyków. Budowanie nowego dobrostanu jest ważne, by poradzić sobie z żałobą i zaakceptować sutuację.
Poniższe karty pracy pomagają dziecku na nowo zbudować bezpieczny świat:
Powyższe obszary rozmów i pracy z dzieckiem to tylko propozycje. Te tematy najczęściej są poruszane w trakcie terapii psychologicznej, jednak wszystko zależy od indywidualnej sytuacji dziecka. Mogą one posłużyć jako inspiracja do planowania terapii.
Okres żałoby to niezwykle trudna i traumatyczna sytuacja dla dziecka. W trakcie terapii należy objąć je szczególną opieką. Wymienione karty pracy pomogą dziecku zrozumieć całą sytuację i w sposób obrazowy pozwolą przyswoić śmierć bliskiej osoby.